Rotterdam Groeit, het Beleidskader Jeugd 2015-2020 smaakt naar meer. Had het jeugdbeleid in onze stad tot op heden een sterk categoraal karakter, nu wordt ingezet op een inclusieve benadering waarin iedereen en elke relevante discipline gewaardeerd wordt om zijn inbreng in de kwaliteit van leven en het toekomstperspectief van de Rotterdamse jeugd. In de nota wordt het goed opgebouwd door te redeneren vanaf de vroegste jeugd naar latere leeftijdsfasen. Dat is ook strategisch een goede aanpak want zo ontstaat tijd en ruimte voor een proces waarbij het huidige categorale jeugdbeleid geleidelijk plaatsmaakt voor een steeds inclusievere inzet. Hieronder een reactie in 12 punten.

1. Noodzakelijk
De inclusieve benadering van het Beleidskader Jeugd is de manier om Rotterdamse kinderen en jongeren in alle opzichten uit de verf te laten komen. Dat is ook harde noodzaak, want wie de cijfers ziet moet vaststellen dat de jeugd in Rotterdam niet goed af is. Die cijfers zijn gemiddelden, maar hou je rekening met variantie dat moet je vrezen voor de omstandigheden voor de kinderen die in achterstandswijken opgroeien. Zeker van de focuswijken op Rotterdam Zuid is dat al langer bekend. Is dit niet onze eer te na, uitgerekend in de stad waarin Erasmus ooit zijn vroege jeugd heeft doorgebracht? Het College staat positief jeugdbeleid voor. Welnu, als dat ergens nodig is dan wel in de Rotterdamse achterstandswijken, aan weerskanten van de Nieuwe Maas. Positief jeugdbeleid veronderstelt een doordachte en duurzame investering op alle dimensies die ertoe in de kwaliteit van leven van deze kinderen: armoedebestrijding, huisvesting en gezinsstructuur, goed ouderschap, zorg voor de vroege jeugd, onderwijs, jeugdzorg, zinvolle vrijetijdsbesteding en een hechte gemeenschap in de vorm van een pedagogische civil society.

2. Rotterdam als landelijke voortrekker
Laat Rotterdams jeugdbeleid ook vooral Nederlands jeugdbeleid zijn. Ik roep de Rotterdamse politici en bestuurders dan ook op dit beleidskader te pluggen bij hun landelijke evenknieën en te bevorderen dat deze aanpak in de landelijke verkiezingsprogramma’s een plek krijgt. Want je moet in opeenvolgende regeerakkoorden met een kaarsje zoeken naar visie en samenhang in wat de landelijke overheid met de jeugd voor heeft. Vergeefs, want die visie en die samenhang zijn er niet. Een gezamenlijk inzet is een noodzakelijke voorwaarde om kinderen en jongeren op te laten groeien en te vormen tot mensen aan wie we de toekomst van onze stad en ons land met een gerust hart kunnen toevertrouwen. Als Rotterdam hier als goed voorbeeld voor landelijk beleid naar voren komt dan mogen we ons met recht en reden stad van Erasmus noemen.

3. Economische, maatschappelijke en morele urgentie
Positief jeugdbeleid is dus zeker in achterstandswijken urgent. Vanwege de kosten die we kunnen besparen als kinderen van jongsaf in een omgeving opgroeien die wordt gekenmerkt door liefde, structuur en uitdaging. Vanwege het belang van een levende democratie en van saamhorigheid, want wie zich hier niet welkom voelt of het hier niet kan maken valt gemakkelijk ten prooi aan maatschappelijke uitsluiting. Maar het is vooral ook een morele opdracht: wij laten onze jonge medeburgers toch niet aan hun lot over?

4. Protesteer en investeer!
Daarom is investeren zo van belang, juist in een situatie waarin de landelijke inzet op de jeugd in achterstandswijken verslapt. De verontwaardiging van het College over de bezuinigingen op geld voor onderwijsachterstanden is volledig terecht. Maar laat die emotie zich dan ook uitbreiden naar armoede, bestaansonzekerheid en gammele huisvesting bij de gezinnen, een onderwijsstelsel dat voor deze kinderen niet werkt, het ontbreken van inburgeringsbeleid waardoor er te weinig push-factor is voor hun ouders en kortingen op andere overheidsbudgetten, zoals het Gemeentefonds, waardoor belangrijke disciplines als sport, kunst en cultuur, kinderwelzijn en jongerenwerk, jeugdzorg onder druk komen te staan.

Maak dit jeugdbeleid daarom tot een prominent onderdeel van een Rotterdamse investeringsagenda. Dat loont alleszins de moeite want ‘equity pays off’, zoals de OECD herhaaldelijk aanvoert. Van dubbeltjes zijn wel degelijk kwartjes te maken, en als we ons daarvoor inspannen krijgen we die waardevermeerdering ook.

5. Maatschappelijke scheidingen overbruggen
Behartenswaardig voor het Rotterdamse jeugdbeleid is Robert Putnam’s Our Kids. Een doorwrochte en goed onderbouwde studie naar de groeiende maatschappelijke ongelijkheid in de VS, een ontwikkeling die funest is voor de kinderen en jongeren die aan de verkeerde kant van de scheidslijn staan. Putnam’s remedie is omvattend en heeft betrekking op alle dimensies die ertoe in de ontwikkeling van de jeugd in achterstandswijken. Uit zijn pleidooi trek ik de conclusie dat het in de achterstandswijken moet wemelen van de goede mensen aan wie kinderen en jongeren zich kunnen hechten en optrekken, en die met elkaar en klokjerond een omgeving creëren waarin de jeugd gedijt, groeit en alles leert wat hen tot ‘aardige, vaardige en waardige’ mensen maakt. Een belangrijke waarschuwing en een even belangrijk pleidooi, want ook in Rotterdam dreigt de wereld van de jeugd in achterstandswijken uiteen te vallen. Terecht zegt Marco Pastors dat we -als we niet uitkijken- en grotere tweedeling krijgen tussen de goede wijken waar het steeds beter en de slechte wijken waar het steeds slechter gaat. Wie mocht denken dat het allemaal wel meevalt vergist zich dan ook zeer. Robert Putnam spreekt hier in het bijzonder de maatschappelijke en politieke elites aan: ‘they are our kids too’.

Laten we onze stad van ‘hand in hand’ uit elkaar vallen? Ik dacht het niet. Het Beleidskader Jeugd biedt prachtige kansen om de Rotterdamse saamhorigheid te versterken, want niets verbindt zo sterk als een gezamenlijke opdracht voor de Rotterdamse jeugd. Als we ons met zijn allen richten op de kwaliteit van leven van de jonge Rotterdammers en hun toekomstperspectief, dan kunnen het ons toch niet veroorloven langs elkaar heen te werken of met de rug naar elkaar te staan? Inclusiviteit moet hier ook in politieke zin te worden opgevat. Ieder stel weet immers dat je niet ruzie gaat maken waar de kinderen bij zijn.

6. De school als partner in een brede alliantie
Het beleidskader jeugd biedt ook ruime kansen de horizontale oriëntatie van scholen en leraren te versterken. De inclusieve inzet waar ik voor pleit zet onderwijs niet zo centraal als nu gebeurt, maar spoort scholen en leraren aan zich veel meer als partner te voegen in de brede allianties op wijk- en gebiedsniveau waarvoor het beleidskader het perspectief schetst. De ontwikkeling en vorming van de jeugd kan immers onmogelijk de exclusieve opdracht van de school en de leraar zijn? Dat hoeft ook niet, het is in de praktijk ook niet zo en het is ook nooit zo geweest. Zoals het Platform Onderwijs2032 terecht stelt doen ook anderen er toe, zoals het familieverband, babyzorg, vroege jeugdvoorzieningen, kinderopvang, maatschappelijke en culturele instellingen, science-centra, musea, bibliotheken, sportverenigingen en bedrijven. Daarom is verbinding tussen iedereen die ertoe doet bij de jeugd zo belangrijk. En laat de gemeente dan ook verantwoordelijkheid nemen voor het voortbestaan van alle instellingen die van belang zijn voor de ontwikkeling van de jeugd. 

Meer horizontale oriëntatie kan ook bijdragen aan de vermindering van de werkdruk bij leraren, een werkdruk die mede veroorzaakt wordt door de exclusieve positie die hen wordt aangepraat. De leraar maakt niet in zijn eentje Het Verschil maar hij mag er op vertrouwen dat dit ook bij vele anderen het geval is; zo wordt al die anderen ook recht gedaan. Zo kan het Beleidskader Jeugd ook voor leraren soelaas bieden want die werkdruk is echt hoog en heeft een contraproductief effect op de kwaliteit van het onderwijs. Was in 2000 het aantal leraren met burn-out nog 1 op 8, inmiddels is dat toegenomen naar 1 op 5, en het ligt niet in de rede dat dit het moyenne in Rotterdam een gunstiger beeld oplevert. Laat leraren zich dus verbinden met de velen die zich vanuit andere disciplines inzetten voor de jeugd. Vele handen maken licht werk.

7. Ouders zijn burgers met kinderen
Terecht wordt in het in het Beleidskader Jeugd gewezen op de primaire verantwoordelijkheid van ouders voor de groei en ontwikkeling van hun kinderen. Maar kunnen ze die positie ook altijd waarmaken? De transitie van de jeugdzorg moest een transformatie inluiden in de richting van een pedagogische civil society. Die komt erop neer dat burgers, vooral die met kinderen, minder vaak een vis krijgen aangereikt en in plaats daarvan moeten leren zelf te vissen. De wijkteams is daarbij een belangrijke rol toegedicht. Maar werkt dat ook zo als zo’n team tot over de oren in het werk zit om te interveniëren in acute probleemsituaties en om brandjes te blussen? Bovendien, iemand een vis geven of iemand leren hengelen, het zijn twee totaal verschillende metiers. Ligt het dan niet meer voor de hand een langdurig ouderprogramma op te zetten dat op die grotere zelfbewustzijn gericht is en een grotere handelingsbekwaamheid; onder meer door gezinsondersteuning, armoedebestrijding, aan inburgering, taal en alles wat er voor nodig is om deze burgers in de Rotterdamse samenleving een volwaardige plek in te doen nemen? Het is zoals de hoogleraar Rob Vinke eens zei: ‘ik heb heel veel hulp nodig gehad om het zelf te redden’.

9. Het Beleidskader Jeugd is een goed idee
Als in Rotterdam dit jeugdbeleid concreet handen en voeten krijgt dan verdient de stad ook om die reden een plek in de Lonely Planet. Dan is de stad niet alleen interessant voor toeristen maar ook voor hen die willen wonen in een stad waar je je kind graag op wilt laten groeien. Dit  in de eerste plaats dankzij de velen die hun beste krachten inzetten voor de Rotterdamse jeugd. En voor al diegenen die zich landelijk en internationaal bezighouden met de vraag hoe je in een stedelijke omgeving jeugdbeleid kunt voeren dat echt zoden aan de dijk zet.

Maar het moet zich in de praktijk bewijzen. Dat kan ook want het ritselt in onze stad van de velen die zich met hart, ziel en intelligentie inzetten voor de jeugd, en die daar vaak ook een voortrekkersrol vervullen. Laat ze maar schuiven en zoek als gemeentebestuur en ambtenarij naar vormen van ondersteuning, facilitering en sturing waarin die velen zich gewaardeerd en gemotiveerd weten het beste uit zichzelf te halen. Zoals dirigent Eduard van Beinum ooit zei tegen een solist van het Concertgebouworkest: ‘speelt u maar zoals u denkt dat het moet, ik volg u wel’.

10. Kansen voor een duurzame cultuuromslag
Het jeugdbeleid biedt dan ook bij uitstek kansen om werk te maken van de intenties en de beloften van het Rotterdamse Coalitieakkoord. Dat vraagt van bestuurders en ambtenaren een veel grondiger herziening van hun bestuursfilosofie dan nu wordt voorgesteld in de stukken over de herijking van de bedrijfscultuur. Want die is toch wel erg veilig, strookt niet met de beloften uit het Coalitieakkoord en komt niet in de buurt van de avontuurlijkheid die deze stad kenmerkt. Stop daarom met afstandelijke top-down sturing en opereer op basis van presentie, verstand en fijngevoeligheid voor wat in de stad leeft, voor wat burgers initiëren en voor wat de dagelijkse werkers van de publieke zaak bezighoudt en motiveert. Voor minder moeten we niet gaan als het om de inzet voor onze jeugdige medeburgers gaat.

11. Rotterdammers aan zet!
Laat toch vooral de inzet van de Rotterdammers zelf de basis zijn voor het jeugdbeleid en laat hen daarvan de dynamiek en de duurzaamheid bepalen. Laat hen het verhaal maken. Betrek hen niet bij het beleid, maar draai het om: handel zo dat de burgers en de dagelijkse werkers in de pedagogische en educatieve frontlinie betrokkenheid van de overheid ervaren bij wat zij doen en ondernemen. Verlaat je burelen en laat je zien in de wijken en bij de mensen die de publieke pedagogische zaak met hoofd, hart en handen dienen. Wees een actieve scout bij het zoeken naar de pedagogische ‘best persons’ in de wijken en biedt ze ook de morele en financiële waardering voor het pionierswerk dat ze vaak al jaren verrichten.  Laten beleids- en beslisambtenaren in de haarvaten van de stad kruipen zodat ze er niet via via achter komen wat daar aan de hand is. En niet in de laatste plaats: hou het jeugdbeleid zoveel weg van de politieke zigzag die het van achtereenvolgende Colleges heeft moeten verduren. De burgers en de werkers in de pedagogische en educatieve frontlinie hebben behoefte aan continuit, waardering en bestuurlijke bedachtzaamheid om hun belangrijke opdracht uit de verf te laten komen.

12. Zet het door en hou het vol
Worden deze keuzes niet gemaakt dan zal het Beleidskader Jeugd een kortstondig leven beschoren zijn en gaat het de weg van de jeugdkansenzones, de kindvriendelijke wijken, de brede school, ‘een toekomst voor talent ‘en de children’s zone, allemaal bijgezet in de Boulevard of Broken Dreams die achtereenvolgende colleges over het jeugdbeleid hebben aangelegd. Het Beleidskader Jeugd bevat goede woorden, nu de daden. Die van de Rotterdammers zelf.

Neem thuisonderwijs als norm en beschouw het georganiseerde onderwijs als redelijk alternatief. Dat is de kern van dit betoog dat als vertrekpunt heeft dat de verantwoordelijkheid voor de opvoeding en ontwikkeling van kinderen en jongeren primair bij de ouders berust. Thuisonderwijs is de manier om die verantwoordelijkheid waar te maken, en die verdient dan ook lof en waardering van de overheid en van de samenleving. Dat is niets ten nadele van de overgrote hoeveelheid ouders die goede redenen hebben om gebruik te maken van het reguliere onderwijs. Dat geldt zeker naar de mate ze bewust en weloverwogen voor een school kiezen, zeggenschap nemen op het personeelsbeleid en een inbreng hebben in de wijze waarop onderwijsgevenden hun beroep uitoefenen. Zo vindt een omkering plaats van het bestaande paradigma waarin regulier onderwijs de regel is en thuisonderwijs niet of slechts bij hoge uitzondering wordt toegestaan.Het artikel is geïnspireerd op een pleidooi van Erasmus, en dient als inbreng in de actuele discussie over thuisonderwijs[1].

 

1. Erasmus over thuisonderwijs

Een krachtig pleidooi voor opvoeding en onderwijs

Erasmus was met zijn opvattingen over opvoeding en onderwijs zijn tijd ver vooruit. Kinderen kunnen niet vroeg genoeg beginnen met hun vorming en met het verwerven van kennis, vooral op het gebied van taal, welsprekendheid en schone letteren. Opvoeding en onderwijs zijn gericht zijn op vrijheid, deugdzaamheid en kennis, en moet plaatsvinden in een sfeer van vriendelijkheid, pedagogische tact en hoge didactische kwaliteit, aldus Erasmus. De trots van Rotterdam was kritisch over de kwaliteit van het toenmalige onderwijs en op de attitude van veel ouders die hun kinderen verwaarloosden, verwenden of zich er anderszins met een jantje van leiden afmaakten. Erasmus ging met zijn opvattingen ook tegen de heersende tijdgeest in, want die was niet bepaald op ‘Bildung’ gericht.

Brief aan een edelman

Erasmus’ opvattingen zijn te vinden in een brief aan ene prins Willem over de opvoeding van kinderen[2]. Deze prins was net zelf vader geworden, had behoefte aan nuttige wenken en vroeg Erasmus daarin te voorzien. Welnu, de grote humanist is er eens goed voor gaan zitten. Want de brief is uitvoerig en leerzaam, zit vol humor en aanstekelijke anekdotes en bevat een rijkdom aan suggesties en adviezen waar de prins zijn voordeel mee kon doen. De ondertitel zegt al veel: ‘Hoe kinderen meteen na hun geboorte als vrije mensen dienen te worden opgevoed in deugdzaamheid en kennis’. De brief beschrijft de ‘16th century skills’ die ook nu nog kunnen inspireren bij het debat over het wat, waartoe en hoe van opvoeding en onderwijs.

 Neem je verantwoordelijkheid, prins!

Cruciaal in Erasmus’ brief is zijn aansporing aan de prins om die opvoeding en dat onderwijs toch vooral zelf ter hand te nemen. Hij verwijst in dat verband naar de moeite die de prinses zich heeft moeten getroosten om hun beider zoon ter wereld te brengen en een goede start in het leven mee te geven: een lange zwangerschap, een moeizame bevalling en de ongemakken van borstvoeding. ‘De vader die geen moeite wil doen om zijn kind op te voeden, geeft niet genoeg om zijn zoon’, zo luidt het indringende devies. Daarbij stelt Erasmus zijn goede vriend Thomas More ten voorbeeld: ‘Hoezeer de vorstelijke politiek hem in beslag nam, hij getroostte zich graag de moeite om zijn vrouw, zijn dochters en zijn zoon eerst vroomheid aan te leren en daarna ook in te wijden in Latijn en Grieks.’

 Een leraar inschakelen? Nou vooruit, als het niet anders kan

Mocht de prins die verantwoordelijkheid niet volledig zelf waar kunnen maken, dan kon Erasmus billijken dat de prins een leraar in dienst neemt. Maar dat moet dan wel een hele goede zijn die ook navenant beloond wordt. Geen overbodig advies want leraren hadden in die tijd een slechte reputatie: ‘Domme beulen, opgeblazen door hun zogenaamde kennis, humeurige brutale wijnzakken, die maar raakslaan als het hun zint, sadisten die hun plezier vinden in andermans pijn. Zulk soort mensen moeten slagers of beulen worden en zich niet bezighouden met het opvoeden van kleine kinderen’. Aldus Erasmus’ perceptie van de beroepskwaliteit van de leraar in zijn tijd. Hij kon ervan meepraten want hij had zelf geen beste herinneringen aan het onderwijs dat hij in diverse kloosterorden en broederschappen genoten had.

Liever thuisonderwijs dan de school

‘We moeten dus kiezen tussen onderricht thuis of een klasje samen met anderen’, zo schrijft Erasmus. ‘Het laatste is een gemakkelijke oplossing en het meest gebruikelijk. Het is namelijk veel eenvoudiger met één boeman een hele klas onder de knoet te houden, dan dat één persoon één leerling opvoedt tot een mens met een open geest’. Tot zover Erasmus’ appreciatie van het georganiseerde onderwijs in zijn tijd.

 

 2. Ja, maar dat was toen….

We zijn inmiddels zo’n 500 jaar verder. Gaat de benadering van Erasmus ook nu nog op? Ogenschijnlijk niet. De kwaliteit van het georganiseerde onderwijs is sinds Erasmus’ tijd substantieel toegenomen. Onderwijsgevenden zijn gehouden aan de grondwettelijke eisen van bekwaamheid en zedelijkheid en voldoen daar doorgaans ook aan. Ook internationaal staat het Nederlandse onderwijs hoog aangeschreven. De kwaliteit van het onderwijs is dan ook zodanig dat ouders hun kinderen met een gerust hart aan de school kunnen toevertrouwen. Tenminste, dat zou je denken.

 Onderwijs staat onder druk

Want er is wel het één en ander af te dingen op deze voorstelling van zaken. Hoe goed ook, het Nederlandse onderwijsstelsel is niet in staat ieder kind en iedere jongere het zijne te geven. Een van de oorzaken daarvoor is de prestatiedruk waaronder het onderwijs lijdt en de afrekencultuur die daarmee gepaard gaat. Er zijn perverse prikkels van testscores en prestatie-indicatoren en we zien soms bizarre toestanden rond cito- en examentrainingen. Onderwijs wordt in toenemende mate als een mechanisch en meetbaar proces opgevat. Wetenschappers als Gert Biesta, Max van Manen en Luc Stevens hebben zich daar grondig en kritisch over uitgelaten. Er is een instrumentele cultuur gegroeid die het pedagogische handelen van onderwijsgevenden onder druk zet, die ten koste gaat van hun arbeidsmotivatie en beroepstrots, en die dientengevolge de kwaliteit van het onderwijs negatief beïnvloedt. Dat passend onderwijs wordt ingevoerd onder een gelijktijdige bezuiniging helpt ook niet bepaald. Veel kinderen betalen daarvan het gelag, zo blijkt in tal van publicaties en uit hartenkreten op sociale media. Hoe lang moeten ouders wachten tot dit beleid daadwerkelijk voldoet aan de verwachtingen waarmee het is ingezet? Ouders hou je kinderen thuis, zou tot die tijd mijn advies zijn.

 Inherente beperkingen van het georganiseerde onderwijs

Nu kun je dit nog zien als ‘conjuncturele’ verschijnselen waar beleidskeuzes aan ten grondslag liggen en die door ander beleid kunnen worden ondervangen. Daar vindt gelukkig dan ook flink debat over plaats. De beperkingen van het onderwijssysteem zijn echter ook inherent en structureel. Dat vloeit voort uit het feit dat de opzet van het georganiseerde onderwijs niet primair op pedagogische maar op bedrijfseconomische overwegingen gebaseerd is; namelijk de ratio voor de bekostiging die uitgaat van 1 leraar op een grote groep kinderen. Zoals Erasmus zei: ‘een gemakkelijke oplossing en ook het meest gebruikelijk’. Maar niet a priori een situatie waarin ieder kind gedijt. Want deze ratio komt er in de praktijk op neer dat kinderen en jongeren gedurende 5 dagen in de week en zo’n 15 jaar doorbrengen in een groep met 25 tot 30 leeftijdgenoten, dit alles onder leiding van 1 persoon die zoals ieder zijn menselijke beperkingen heeft. Vanuit sociaal en evolutionair oogpunt niet de meest voor de hand liggende manier om jonge mensen bij elkaar te zetten. Zeker, er zijn leraren die in deze setting wonderen verrichten en er zijn ongetwijfeld veel kinderen en jongeren die in deze organisatievorm gedijen. Maar er zijn er ook voor wie dat niet geldt; zij ervaren de school eerder als Golding’s Lord of the Flies dan als een ‘veilige leeromgeving’.

De staat overspeelt zijn hand

De mogelijkheden om in het reguliere onderwijs ieder kind en iedere jongere recht te doen stuiten dus op beperkingen van zowel conjuncturele als van structurele aard. Nu heb ik daar best begrip voor; onderwijs is mensenwerk, dat geldt ook voor beleid maken en besturen en de bomen groeien nu eenmaal niet tot in de hemel. Mijn begrip slaat echter volledig om nu de staat dit onvolmaakte onderwijsstelsel dwingend oplegt aan alle kinderen en jongeren. Slechts heel mondjesmaat en met toenemende tegenzin staat de overheid toe dat ouders zelf het heft in handen nemen in de vorm van thuisonderwijs. Hier laat de staat zich van een grimmige kant zien.  Ook hier is de burger de dupe van het zelfreferentiele karakter van het overheidsbeleid waar de Nationale Ombudsman zich onlangs ook over uitgelaten heeft[3]. Sander Dekker, de verantwoordelijk staatssecretaris van OCW wil de beperkte mogelijkheden die de leerplichtwet nu nog biedt voor thuisonderwijs zelfs helemaal dichtschroeien. Onbegrijpelijk dat uitgerekend een politicus van liberale huize zich hier van zo’n totalitaire kant laat zien. O tempora, o mores!

Hoezo burgerinitiatief?

De opstelling van de staatssecretaris contrasteert ook sterk met de door de overheid gepropageerde participatiesamenleving. Die komt in allerlei leefdomeinen aardig uit de verf, maar lijkt aan de onderwijssector volstrekt voorbij te gaan. In de jeugdzorg bijvoorbeeld wordt ‘eigen kracht’ gepraktiseerd, gepropageerd en door de overheid gestimuleerd. Als ouders echter blijk geven van burgerinitiatief door zelf het onderwijs voor hun kinderen te organiseren dan stelt diezelfde overheid zich ineens heel anders op. De staat herbergt meerdere zielen in de borst, zo blijkt.

 Kinderen van de rekening

Deze opstelling heeft voor veel kinderen dramatische gevolgen. Meest in het oog springend zijn de vele thuiszitters die -soms jarenlang- verstoken zijn van onderwijs. Hun ouders zitten klem tussen de leerplicht waaraan ze niet kunnen en de zorgplicht waar de scholen niet aan willen voldoen. Er zijn er die van de nood een deugd maken door op creatieve wijze voor hun kind zelf een kansrijk leertraject in elkaar te zetten (www.pedeng.nl/slim-vaardig-en-creatief) Je zou dit kunnen verwelkomen als passende, bijdetijdse en zelfs toekomstgerichte manieren om onderwijs en ontwikkeling vorm te geven. In plaats daarvan kiest de overheid voor een zeer onsympathieke, ja zelfs barse opstelling. Het zal je kind maar wezen.

Maar ook bij kinderen en jongeren die wel regulier onderwijs volgen is vaak sprake van een mismatch, zeker als ze door specifiek talent, gedrag, achterstand of juist voorsprong buiten de mainstream vallen waar het onderwijs zich doorgaans op richt. Thuiszitters zijn dus het topje van de ijsberg. En als de Onderwijsinspectie vaststelt dat leerlingen in het voortgezet onderwijs een ernstig gebrek aan motivatie aan de dag leggen, zegt dat dan ook niet iets over de mate waarin onderwijs de jeugd weet te binden en te boeien? Dit alles is voor veel ouders reden om het reguliere onderwijs te mijden en hun eigen verantwoordelijkheid te nemen. Als het enigszins kan tenminste, maar dat is in het huidige bestel nu juist het probleem.

 3. Thuisonderwijs als hoogste vorm 

 Draai de redenering eens om

Naar school gaan is de norm en thuisonderwijs wordt in het uiterste geval toegestaan, zo luidt het huidige paradigma. Maar wat als we het eens omdraaiden? Dat we thuisonderwijs als hoogste vorm beschouwen en de school meer als ‘redelijk alternatief’? Vertrekpunt van deze redenering is dat ouders zelf verantwoordelijk zijn voor de ontwikkeling en het onderwijs aan hun kinderen. Thuisonderwijs is dan de meest voor de hand liggende mogelijkheid om die verantwoordelijkheid handen en voeten te geven. Ouders die daarvoor opteren krijgen daarbij ook alle vrijheid, ja zelfs aanmoediging om dit te doen. Maar ouders kunnen die verantwoordelijkheid ook nemen door bewust en kritisch gebruik te maken van de mogelijkheden die het reguliere onderwijs biedt, als dat voor hen een goede optie is. In dat geval kunnen ze rekenen op een ruimhartig dispensatiebeleid. Zij mogen dan ook verwachten dat de kwaliteit van dat onderwijs op orde is en dat het ook in alle opzichten passend is; onderwijs is en blijft immers een voorwerp van aanhoudende zorg voor de regering, zeker als het door de school aangeboden wordt.

Ouders die voor het reguliere onderwijs kiezen doen er dan ook goed aan het advies van Erasmus ter harte te nemen om met een hele goede leraar in zee te gaan. Concrete uitwerking daarvan voor de tegenwoordige tijd is dat zij veel meer zeggenschap dan nu hebben op het personeelsbeleid van de school en dat ze onderwijsgevenden aanspreken op hun beroepsuitoefening. Ze zouden leraren aan moet kunnen spreken op een eed, vergelijkbaar met die van Hippocrates voor de medische stand. Een voorstel daarvoor is te vinden in het artikel achter deze link (www.pedeng.nl/seneca). Een veel grotere bestuurlijke verantwoordelijkheid ligt dan eveneens voor de hand. Zo beschouwd biedt het betoog van Erasmus ook nog aanknopingspunten voor het gesprek over de governance binnen de onderwijssector. 

Thuisonderwijs als hoogste vorm

Ouders die opteren voor thuisonderwijs hoeven onder zo’n regime ook niet meer met de pet in de hand belet te vragen bij de overheid of ze alsjeblieft voor een uitzonderingspositie in aanmerking mogen komen. Integendeel, zulk initiatief wordt door de staat en de samenleving juist verwelkomd, gewaardeerd en geprezen. Thuisonderwijs krijgt zo een volwaardige plek in het totale repertoire aan onderwijs- en leervormen dat we in Nederland voor de jeugd in petto hebben. Een vernieuwende vorm ook; een naamgenoot van Desiderius, Daniel Erasmus, wijst op de kansen die thuisonderwijs biedt bij de door velen zo gewenste innovatie van het onderwijs: ‘thuisonderwijsgezinnen zijn de proeftuinen van het onderwijs van deze eeuw’, aldus deze Erasmus[4]. Ook een mooie opsteker, lijkt me. Daarom is er ook veel voor te zeggen om thuisonderwijs een plek te geven in Nederland Kantelt, een beweging die door Jan Rotmans c.s. is ingezet om de transitie die in Nederland op allerlei maatschappelijke terreinen plaatsvindt te herkennen, te duiden en te stimuleren.

 Tegenwerpingen

En de bezwaren dan? Bijvoorbeeld dat ouders niet in staat zijn het onderwijs aan hun kinderen zelf ter hand te nemen? Ik zou menen dat er na ruim 50 jaar constructief onderwijsbeleid genoeg burgers zijn die aan wie je dat heel goed kunt overlaten.  Heeft de overheid zo weinig vertrouwen in de resultaten van haar eigen beleid dat zij de ouders die mogelijkheid categorisch wil ontzeggen? Vanwaar die krampachtige bejegening van deze vaardige en gemotiveerde burgers?

Maar hoe zit het dan met de leerprestaties van de kinderen die thuisonderwijs genieten, en komen ze nog wel een beetje onder de mensen en in contact met andere kinderen en jongeren? Onderzoek leert dat kinderen die thuisonderwijs genieten minstens zo goed presteren en voor hun vorming en ontwikkeling vaak beter af zijn dan in het reguliere onderwijs. Ook het gebrek aan sociale contacten waar tegenstanders vaak voor vrezen wordt door onderzoek weerlegd. Ouders die thuisonderwijs geven nemen doorgaans zelf de regie als het om die contacten gaat, want ze beseffen hoe belangrijk dat is[5]. Trouwens, hoe gaat een kind goede sociale contacten opbouwen als het zich doodongelukkig voelt op school of daar voortdurend gepest wordt?

Ja, maar lopen we met thuisonderwijs niet het risico van vrijheid-blijheid? Ook dat is te zeggen. Ouders zijn volgens het Burgerlijk Wetboek (artikel 247) verantwoordelijk voor de zorg en de vorming van hun kinderen. Bovendien kan de leerplicht overeind blijven, zij het dat die niet meer wordt uitgelegd als schoolplicht. En dan is er nog de Grondwet die stelt dat het geven van onderwijs weliswaar vrij is, maar onder voorwaarde van toezicht. Je kunt dus niet zomaar wat doen want er zijn redelijk wat wettelijke begrenzingen aan de vrijheid om thuisonderwijs te geven. Maar toegegeven, kwetsbaar punt in de redenering is wel het risico dat ouders de vrijheid voor thuisonderwijs misbruiken door hun kinderen in een sfeer van geïsoleerd en onmaatschappelijk fundamentalisme groot te brengen. Wellicht vergt dat aanvullende wetgeving of de ontwikkeling van een heldere jurisprudentie op basis van de bestaande wettelijke kader. Het zou echter jammer zijn als de vrees voor dit soort misbruik ertoe leidt dat thuisonderwijs categorisch uitgebannen wordt, zoals nu dreigt. Dan gooi je met het badwater het kind weg, en om dat kind is het juist te doen.

 Een keurmerk als borging voor kwaliteit

Kansrijk is ook het initiatief van de Stichting Keurmerk Thuisonderwijs om een keurmerk voor thuisonderwijs te gaan hanteren[6]. Dit keurmerk biedt een ‘borg dat het door ouders gegeven onderwijs deugdelijk is. Die borg geeft zekerheid aan ouders, kind en samenleving. Verwerving van het bijbehorende certificaat betekent dat de kwaliteit van het gegeven thuisonderwijs in orde is en dat de jeugdige ruime mogelijkheden heeft om zijn of haar talenten te ontwikkelen’. Zo’n keurmerk kan een goed instrument zijn om thuisonderwijs in te kaderen en om de aarzelingen en zorg rond thuisonderwijs te ondervangen. Trouwens, zou het daarbij niet interessant zijn om de criteria voor dat keurmerk ook eens op het reguliere onderwijs toe te passen?

 

4. Thuisonderwijs als Haarlemmerolie?

Is thuisonderwijs de therapie voor alles wat er mis is in het onderwijs? Uiteraard niet. Maar het biedt tenminste een uitkomst voor de grote groep kinderen en jongeren voor wie het huidige onderwijs niet kan bieden wat het pretendeert en voor ouders die daarom zelf hun verantwoordelijkheid willen nemen. Thuisonderwijs kan voor veel kinderen en jongeren bij uitstek passend onderwijs zijn. En voor ouders die opteren voor het reguliere onderwijs kan deze benadering leiden tot een bewustere schoolkeuze en voor meer betrokkenheid bij de kwaliteit van het onderwijs.

 Een onbevangen debat

Dit pleidooi zal ongetwijfeld allerlei bezwaren oproepen. Voor geen ervan ben ik ongevoelig. Maar laten we de pro’s en contra’s van thuisonderwijs wel zorgvuldig afwegen in een open debat dat ontdaan is van de emoties, de indianenverhalen en de dogma’s die nu de discussie domineren. De centrale vraag is dan: wat zou er gebeuren als we de redenering in dit artikel in de praktijk brengen? Laten we hopen en verwachten dat de inventarisatie die in opdracht van de staatssecretaris gemaakt wordt de ingrediënten biedt voor zo’n onbevangen debat. Dat is wel het minste wat we kunnen doen voor de vele kinderen en jongeren voor wie thuisonderwijs de aangewezen route is. En voor hun ouders.

Hoe schitterend haar resultaat….

Nog één keer Erasmus tot slot. Met een aansporing die het hart van ieder die zich inzet voor de jeugd sneller zal doen kloppen: ‘Bedenk hoeveel je van je zoontje houdt, hoe veelzijdig en veeleisend een goede opvoeding is, maar ook hoe schitterend haar resultaat. Vergeet niet hoe vlot een kind alles opneemt en hoe soepel zijn geest is, hoe gemakkelijk het iets aanleert dat goed is en bij de menselijke natuur past, zeker als een vriendelijke, deskundige man het spelenderwijs weet aan te brengen’.

 

Noten

[1] Tweede Kamer 31135, nr.49. Brief van de staatssecretaris van OCW over ‘ Onderwijs op een andere locatie dan de school’

[2] Erasmus. De Opvoeding van Kinderen. In Desiderius Erasmus, Verzamelde Werken. Deel 3, Opvoeding. Amsterdam 2006

[3] https://www.nationaleombudsman.nl/nieuws/2015/invoering-pgb-trekkingsrecht-schoolvoorbeeld-van-hoe-het-niet-moet

[4] Daniel Erasmus. Verbied thuisonderwijs niet, het jaagt gezinnen weg. NRC,  14 september 2014

[5] Kohnstamminstituut UvA. Thuisonderwijs heeft ook in Nederland recht van bestaan. Amsterdam 2013

[6] http://www.stichtingkeurmerkthuisonderwijs.nl